:: ماهیان آب‌های داخلی ایران ← خانواده آزادماهیان ← گونه آزادماهی کتا

◄ در ایران بسیار نادر است، اصغر عبدلی و برایان کد، در ماهیان ایران ذکر کرده‌اند.

■ سیستماتیک:

■ نام علمی گونه: Oncorhynchus keta (Walbaum, 1792)j
:: نام فارسی و محلی ایران: آزادماهی کتا، ماهی آزاد چام، آزادماهی سگی
• اسامی محلی » -

:: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Infraclass: Teleostei (فرو رده: پیوسته‌استخوانان)
← Order: Salmoniformes (راسته: آزادماهی‌سانان)
← Family: Salmonidae (خانواده: آزادماهیان) (En: Salmonids)
← Subfamily: Salmoninae
← Genus:Oncorhynchus (جنس: کج‌بینی‌ها)
← Species: Oncorhynchus keta (گونه: آزادماهی کتا)

:: نام انگلیسی: Chum salmon و نیز Dog salmon, Fall salmon, Keta
• سایر زبان‌ها: روسی » Кета, Letnyaya keta
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Salmo keta, Salmo lagocephalus, Oncorhynchus lagocephalus, Salmo dermatinus, Oncorhynchus dermatinus, Salmo consuetus, Oncorhynchus consuetus, Salmo canis, Oncorhynchus canis
:: ریشه لغوی: Oncorhynchus از واژه‌ onyx, -ychos (یونانی) = ناخن + rhyngchos (یونانی)= پوزه

■ کشورهای محل زندگی آزادماهی کتا

• معرفی شده به آب‌های ایران و نیز:
بومی در روسیه، چین، ایالات متحده، کانادا، ژاپن، کره شمالی، کره جنوبی
معرفی شده به: لتونی، نروژ، شیلی

■ زیستگاه‌های گزارش‌شده آزادماهی کتا

• معرفی شده و وارداتی در آب‌های ایران، حوضه آبریز دریای خزر، این ماهی در زمان شوروی سابق به و حدفاصل سال‌های 1962-1970 و به قصد جبران کمبود Salmo caspius وارد دریای خزر شده بود، چون این ماهی در پایین‌دست رودها تخمریزی می‌کند و برعکس S. caspius نیاز به رفتن به بالادست و برخورد با مشکل سدسازی ندارد. در اولین تلاش 5850000 بچه‌ماهی در خزر رهاسازی شد. در سال 1972 اولین گزارش صید این ماهی در ایران اعلام شد. تا سال 1992 دو نمونهء دیگر گزارش گردید. محل صید این گونه بین بندرانزلی و رود آستارا بود. در سال 2004 مجددا گزارشی از این گونه در آستارا و انزلی اعلام گردید.
• سایر نقاط جهان:
منشاء آن رودهای کامچاتکا روسیه است و نیز: حوضهء آبریز دریای خزر (معرفی شده)، حوضهء آبریز دریای بالتیک (معرفی شده)، بومی در دریای بیفورت، کالیفرنیا، دریای آرکتیک، دریای سیبری شرقی، خلیج آلاسکا، دریای لاپتف، دریای چاکشی، دریای نروژ، حوضهء آبریز اقیانوس آرام، دریای سالیش، دریای ژاپن، دریای اوختسک، رود آمور، رود فریزر، رود کولیما، رود لنا، رود مکنزی، احتمالا در رود ولگا، رود یوکان، رود یانا و...

■ ویژگی‌های زیستگاه آزادماهی کتا
دریازی و نیز آب‌های شیرین و لب‌شور. بستر و دور از بستر. مهاجر به رودخانه.
در عمق 0 تا 250 متری و بیشتر تا 61 متری مشاهده شده است.
ساکن آب‌های معتدله با دمای 0 تا 24 درجه سانتیگراد.
ساکن دریا و رودهای مجاور سواحل.
مختصات جغرافیایی: از 67°شمالی تا 24°شمالی و 130°شرقی تا 110°غربی

■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک آزادماهی کتا

• شکل بدن: باله پشتی دارای 10-14 شعاع نرم | باله مخرجی دارای 13-17 شعاع نرم | باله سینه‌ای دارای 14-16 شعاع نرم | باله شکمی دارای 10-11 شعاع نرم | دارای باله چربی | بدن دوکی‌شکل و فشرده | دارای 59-71 مهره در ستون فقرات | مجموع تعداد جارویی‌های آبششی (Gill Rakers) برابر 16-28 عدد | روی خط جانبی دارای 124-153 فلس روزنه‌دار است. | رنگ نمونه‌ها داخل دریا، آبی فلزی در پشت و بالای پهلو و نقره‌ای در پهلو و سفیدنقره‌ای در شکم. بخش بالای پهلو و پشت ممکن است لکه‌های سیاه کوچک داشته باشد. باله‌های سینه‌ای، شکمی، مخرجی و دمی لبهء سیاه دارند. رنگ بدن ماهیان نر در فصل تولیدمثل در آب شیرین، زیتونی تیره تا سیاه در بالا، خاکستری-قرمز تا آجری در پهلو همراه با خطوط یا لکه‌های سبز تا بنفش و شکم خاکستری تیره است. ماده‌ها تغییر شاخص ندارند. نمونه‌های جوان درخشان با خال سبز روی پشت و پهلوهای سبز درخشان هستند. |
• اندازه: حداکثر طول چنگالی، 100 سانتمیتر است. طول کل گاهی تا 120 سانتمیتر می‌رسد. میانگین طول کل رایج این ماهی 58 سانتمیتر است. بیشترین وزن گزارش‌شده 15.9 کیلوگرم بوده است.
• طول عمر: تا 7 سال یا بیشتر. اکثرا بعد از تولید مثل در حدود 4 سالگی می‌میرند، دما بر سن بلوغ و در نتیجه طول عمر موثر است.
• غذا: تغذیه بیشتر از پاروپایان، آبدزدک دریایی (تونیکات‌ها) و کریل‌ها و همچنین ماهیان کوچک و پتروپادها تغذیه می‌کنند.
بطور کلی در دریا از سخت‌پوستان، کرمها، نرمتنان، اسکویید، عروس دریایی و ماهیان دیگر تغذیه می‌کنند. ماهیان جوا زئوپلانکتون‌خوار هستند. در فصل تخمریزی تغذیه نمی‌نمایند. بچه‌ماهیان در آّ شیرین، حشرات آبزی مثل شیرونومید، مِی‌فلای، سخت‌پوستان، کرم، حشرات خشکی و ... مصرف می‌کنند.
• ژنتیک: تعداد کروموزوم‌های هاپلویید/گامتیک (n) برابر 37 عدد و کروموزوم‌های دیپلوئید/زیگوتیک (2n) برابر 74-74 عدد است.
• ویژگی‌های رفتاری: بی‌خطر برای انسان.
• سایر توضیحات: به عنوان گونه شکارچی وارداتی، می‌تواند مشکلات زیادی ایجاد کند. همچنین در آمریکای شمالی ممکن است عامل ورود انگل‌ها و بیماری‌های غیربومی باشد.
نرها سریعتر رشد می‌کنند.
انواع حشرات، ماهی، پرندگان و پستانداران از نوزاد یا بالغ این ماهی تغذیه می‌کنند.

■ تولیدمثل آزادماهی کتا

در حدود 70 سانتمیتری بالغ هستند.
نر و ماده حدود یک هفته بعد از تخمریزی می‌میرند.
در مرحلهء نهایی بلوغ جنسی و تولیدمثلی وارد آب شیرین می‌شوند و تقریبا بلافاصله تخمریزی می‌کنند.
تخمریزی در عمق حدود 3 متری روی می‌دهد که آب دمایی بین 4-11 درجه سانتیگارد و سرعتی حدود 20 سانتیمتر بر ثانیه دارد.
در فصل تولیدمثل ماده سوراخی به قطر یک متر و عمق 50 سانتیمتر ایجاد می‌کند. این لانه‌سازی بوسیلهء ماهی ماده، به شیوهء خوابیدن روی پهلو و حرکات شدید دم و پاشیدن خاک و شن بستر به اطراف انجام می‌شود. سپس نر و ماده روی لانه نشسته و با حرکت سریع تخم و اسپرم در لانه رها می‌شود. تخم‌ها در کف قرار می‌گیرند و رنگ آن‌ها زرد، نارنجی یا کهربایی است.
نرها مهاجم هستند و ممکن است با چندماده آمیزش کنند. همچنین ماده هم ممکن است با چند نر آمیزش نماید و به این منظور چند لانه بسازد.
ماهیان 700 تا 7000 تخم طی دو تا سه مرحله رها می‌شوند. قطر تخم‌ها حدود 6-7 میلیمتر است. از تخم و نوزاد مراقبت نمی‌کند.
لاروها در بدو تولد 16 میلیمتر طول دارند. در بهار نوزادان به دریا می‌روند و 3 تا 4 سال بعد به محل تولد خود برمی‌گردند.
این ماهی در 2-4 سالگی بالغ می‌شود.

■ صید آزادماهی کتا

بیشتر جذابیت صید ورزشی دارد.

■ ارزش‌های اقتصادی آزادماهی کتا

در ایران میزان آن کمتر از آن است که ارزش تجاری داشته باشد. در شمال اقیانوس آرام بیش از 69 ملیون ماهی سالیانه صید می‌شود. در ژاپن یک ماهی کاملا صنعتی است. دارای ارزش بالای تجاری است. تکثیر و پروش تجاری آن انجام می‌شود. در کشورهایی که برداشت صنعتی دارد، بیشتر کنسرو می‌شود و گاهی تازه، خشک‌شور، دودی و منجمد عرضه می‌شود و بصورت پخته یا سرخ‌کرده، بخارپز و... مصرف دارد.
ماهی مناسب صید ورزشی است.
امکان نگهداری در آکواریوم‌های عمومی را دارد.
خاویار آن دارای ارزش است.
در آشپزی ژاپنی اهمیت دارد و به آن "ساکه" گفته می‌شود و بصورت خام، ترشی، پخته و... مصرف خوراکی دارد.

⧠ وضعیت ذخایر آزادماهی کتا

در سیاهه قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت "ارزیابی‌نشده" است.

■ بهداشت و بیماری‌های آزادماهی کتا

ممکن است دچار بیماری‌های متعددی بشود، از جمله: epitheliocystis furunculosis in fish, Hirudinea as vectors and disease agents in fish, infectious haematopoietic necrosis virus, infectious pancreatic necrosis, infectious salmon anaemia, infectious salmon anemia virus, Lepeophtheirus salmonis, s Oncorhynchus masou virus disease, Sea lice (Caligidae) infection of fish, trichodinosis, vibriosis in fish, viral erythrocytic necrosis.
همچنین ممکن است ناقل عوامل بیماری‌زایی باشد مثل: infectious haematopoietic necrosis virus, infectious salmon anemia virus, Lepeophtheirus salmonis, Oncorhynchus masou virus

○ تصاویر و فیلم‌ از آزادماهی کتا: